در واقع برای بسیاری از ما، جایی که امروز حرم رضوی در آن قرار دارد، پیش از این تاریخ، بدون سابقه و هویت است؛ واقعیت هم چیزی جز این نیست؛ نه اینکه تاریخی یا اتفاقی را نتوان پیش از آن در منطقه «بین‌الجبلین» جست‌وجو کرد، اما مهم‌ترین اتفاق و دلیل شهرت آن، غیر از قرار داشتن حرم مقدس امام رئوف(ع) نمی‌تواند چیز دیگری باشد. با این حال، شاید ذهن‌های کنجکاو زیادی بوده‌اند که درباره تاریخ مکان فعلی حرم، پیش از شهادت امام رضا(ع) فکر کرده‌اند، اینکه در این ناحیه مقدس و در جایی که چشم همه عالم و خیل مشتاقان به آن خیره مانده ‌است، پیش از اینکه حرم مقدس وجود داشته باشد، چه روزگاری سپری می‌شد و اماکن متبرک فعلی، پیش از شهادت امام رضا(ع) چه وضعیتی داشت. سفر امروز ما در رواق، یک سفر تاریخی طولانی است، به جایی آن سوی هزار و ۲۰۰ سال. امروز هم با ما همراه باشید.

شهر نوغان یا شهر سناباد؟

حرم مطهر رضوی در مکانی قرار دارد که پیش از شهادت امام‌رضا(ع)، بین دو قصبه نوغان و سناباد قرار داشت. درباره مکان واقعی این دو قصبه، در روزگار ما ادعاها و سخنان مختلفی مطرح شده ‌است. برخی بر این باورند سناباد در حدود منطقه‌ای که امروزه به همین نام موسوم است، قرار داشت و نوغان نیز چنین بود. با این حال، نظرات مخالفی هم در این باب وجود دارد؛ مثلاً برخی بر این نظرند که مکان فعلی خیابان و محله سناباد، در واقع مظهر قنات مشهوری به همین نام بوده ‌است یا گروهی اعتقاد دارند مکان اصلی قصبه نوغان، نه راسته نوغان فعلی، بلکه مکان دفن خواجه‌ربیع است و فاصله زیادی از محلی دارد که امروزه شهرت یافته ‌است. اگر این موضوع را بپذیریم، باید بگوییم مکان حرم رضوی بیش از آنکه به نوغان نزدیک باشد، به سناباد نزدیک بوده و در مجاورت این قصبه قدیمی و کهن در ولایت توس قرار داشته ‌است. مهدی سیدی در شرح و توضیح خود بر کتاب «نفوس ارض اقدس»، ضمن اشاره به تاریخ نوغان، می‌نویسد: «محله نوغان شامل شهر قدیمی و احتمالاً باستانی نوغان بوده ‌است. پیش از آنکه حضرت رضا(ع) در سال ۲۰۳هـ.ق. در شهر نوغان شهید و در اراضی سناباد (واقع در جوار غربی نوغان) مدفون شوند و نام مشهد یا مشهدالرضا پدید آید، شهر نوغان در این محل وجود داشت و یکی از شهرهای چهارگانه مهم و بزرگ ولایت توس بود». در گزارش‌های دیگر، سناباد را یکی از قریه‌های شهر نوغان یا نوقان دانسته‌اند که خانه یا قصر حاکم این منطقه در آن قرار داشت. این گزارش البته بیشتر مقرون به صحت است و با گزارش‌های دوره‌های بعد همخوانی دارد؛ به این ترتیب، می‌توان گفت مکان فعلی حرم مطهر پیش از شهادت حضرت رضا(ع)، بخشی از اراضی روستای سناباد از توابع شهر قدیمی و کهنسال نوغان بود.

اسرار زندگی حُمَید بن قحطبه

حال که دریافتیم مدفن مطهر امام هشتم(ع) پیش از شهادت آن حضرت، بخشی از اراضی روستای سناباد بوده ‌است، بد نیست به پیشینه بنایی که امام(ع) در آن به خاک سپرده شد نیز نظری بیندازیم. براساس گزارش‌های تاریخی، مدفن رضوی در باغ حاکم خراسان قرار داشت و احتمالاً این محل، دارالحکومه ایالتی بوده ‌است. حُمَید بن قَحطَبه، والی عباسیان در خراسان، فردی است که ساختمان اولیه، منسوب و ظاهراً متعلق به اوست. ابن‌عساکر در گزارش خود، حُمَید را حاکم منصوب منصور دوانیقی می‌داند و ابن‌اثیر می‌نویسد که پدر حُمَید، یعنی قحطبه، یکی از سرداران ابومسلم خراسانی بود و همراه با برادرش حسن، نقش مهمی در پیشبرد نقشه‌های عباسیان ایفا کرد. او پس از استیلای بنی‌العباس بر سرزمین‌های اسلامی، حاکم مصر شد و تا سال ۱۴۶هـ.ق. چنان‌که ابن‌خلدون می‌گوید، در مصر ماند و سپس با فرمان منصور عباسی، فرماندهی سپاهیان وی را برای جنگ در ارمنستان برعهده گرفت و چند سال بعد در نبردی که نزدیکی کابل رخ داد، فرمانده سپاه بود. درست در همین زمان، یعنی سال ۱۵۲ هـ.ق. بود که منصور دوانیقی وی را به حکومت خراسان منصوب کرد. مورخانی مانند ابوالفرج اصفهانی، حُمَید را فردی خونریز توصیف کرده‌اند که ظاهراً در سرکوب علویان بسیار مؤثر و سنگدل بود و بر همین اساس، برخی دیگر از مورخان، او را در ماجرای به شهادت رساندن امام کاظم(ع) نیز دخیل دانسته‌اند؛ حتی می‌گویند حُمَید به امر هارون عباسی ۶۰ تن از سادات را به شهادت رساند، اما براساس گزارش طبری، فوت حُمَید بن قَحطبه در سال ۱۵۹ هـ.ق. اتفاق افتاده‌است و اگر سال شهادت حضرت امام موسی بن جعفر(ع)، چنان‌که شیخ مفید در «الارشاد» آورده‌، سال ۱۸۳ هـ.ق. بدانیم، به احتمال زیاد گزارش‌های مربوط به دست داشتن حُمَید در شهادت امام هفتم(ع) و دیگر وقایعی از این دست که به وی در سال‌های بعد از ۱۶۰ هـ.ق. منسوب شده‌است، واقعیت ندارد. به هر حال، قدر مسلم این است که حُمَید هنگام ورود امام رضا(ع) به خراسان و سپس شهادت آن حضرت، در قید حیات نبود و اینکه مانند سازنده محترم سریال تأثیرگذار و ارزشمند «ولایت عشق»، وی را در قید حیات بدانیم، مقرون به صحت نیست. خطیب بغدادی معتقد است مردی که با نام حُمَید در این دوره معرفی می‌شود، نه ابن‌قحطبه، بلکه یکی از نوادگان اوست.

مشخصات آن باغ مصفا

به هر حال، کاخ وی در توس، در مکانی که امروز حرم مطهر رضوی قرار دارد، قرار داشت و ظاهراً مکانی بزرگ و پردرخت بود؛ مکانی که هارون، خلیفه عباسی و پدر مأمون هنگامی که برای سرکوب قیام علویان به خراسان آمد، در آن مستقر شد و به دلیل بیماری، در همین مکان مُرد و او را در سرداب قصر دفن کردند. ابودلف خزرجی که در سال ۳۴۱ هـ.ق. گذرش به توس افتاد و حدود ۱۴۰ سال بعد از شهادت امام رضا(ع)، مرقد مطهر آن حضرت را زیارت کرد، طول باغی را که کاخ حمید بن‌قحطبه در آن قرار داشت، یک میل ثبت کرده ‌است. براساس گزارش او، در یکی از باغ‌های این کاخ بزرگ، مرقد مطهر قرار داشت. اگر این گزارش را بپذیریم، باید قبول کنیم احتمالاً تأسیسات مستقر در مکان فعلی حرم مطهر، پیش از شهادت امام رضا(ع)، بیش از چند ساختمان بوده و معماری چشمنوازی داشته که برای هر بیننده‌ای جذاب بوده ‌است. بد نیست بدانید در برخی منابع تاریخی، محل دفن هارون، خلیفه بیدادگر عباسی، خانه حمید بن ابی‌غانم ثبت شده ‌است که به احتمال زیاد مربوط به استنساخ اشتباه متون تاریخی یا کسب خبر از منبعی نامعتبر بوده است. این احتمال هم وجود دارد که یکی از کاخ‌های موجود در محوطه عمارت والی خراسان، به شخصی به نام حمید بن ابی‌غانم تعلق داشته و همین مکان، به مرقد مطهر امام رضا(ع) تبدیل شده است.